نبض شاه تور

* علّت این‏که جاذبه آن الگوهاى نامناسب، بیشتر است، چیست و چه کنیم که جوانان ما به سمت این الگوها که شما فرمودید، حرکت کنند؟

هر کس که درست معرفى شود، اگر واقعاً برجسته باشد، جاذبه پیدا مى‏کند. اگر شما مى‏بینید که ممکن است بعضى از چهره‏هاى درخشان صدر اسلام براى بخشى از جوانان ما جاذبه نداشته‏باشند - براى همه که نمى‏شود گفت جاذبه ندارند؛ ممکن است بگوییم براى بخشى جاذبه دارند و براى بخشى جاذبه ندارند - به خاطر این است که آنها از آن شخصیتها شناسایى درستى ندارند. نسبت به آنها آشنایى ندارند.

حالا ممکن است کسى بگوید: چطور ما نمى‏شناسیم، اما فلان خارجى مى‏شناسد؟ بله؛ اتّفاقاً همین‏طور است. چون زندگى ائمّه - زندگى امام حسن و امام حسین علیه‏السّلام - براى ما زیاد سطحى تکرار شده است - بدون این‏که عمقى داشته باشد - لذا خیلى چیزهاى ریزى در آنها هست که راحت از زیر نگاه ما رد مى‏شود و ما به آن دقّت نمى‏کنیم؛ اما همین یک نمونه، وقتى براى آدمى که با این نامها آشنایى نداشته، مطرح مى‏شود، خیلى جلوه و اهمیت دارد.

برادرمان(4) اشاره کردند که ما مى‏خواهیم دریا را با پیمانه کوچک پیمانه کنیم. من مى‏خواهم بگویم که این معرفیها هم کار همین آقایان(5) و همین برنامه‏هاست و اصلاً پیمانه کردن دریا با پیمانه کوچک نیست، بلکه راه درست همین است. گسترش وسعه کار رادیو و تلویزیون، خیلى زیاد است. اگر حقیقتاً برنامه‏هاى خوبى در صدا و سیما ترتیب داده شود، این برنامه‏ها مى‏تواند جاذبه داشته باشد. زندگى ائمّه را با زبان نو معرفى کنید. فقط هم نمى‏خواهم ائمّه را بگویم؛ البته ائمّه، واقعاً برترین و زیباترین هستند. بهترین شیوه‏ها، زیباترین چهره‏ها و زیباترین روحها در آنهاست؛ اما غیر ائمّه هم از صدر اسلام، کسان زیادى هستند. مخصوص صدر اسلام نیست؛ از گذشته و در تاریخ خودمان، چهره‏هاى خیلى زیادى داریم که همه مى‏توانند براى جوانان ما الگو باشند. اگر اینها با زبان خوب و با استفاده از ابتکار معرفى شوند، براى جوانان ما جا مى‏افتند.

خوب؛ وقتى انسان اینها را ابتدا به جوان عرضه نکند، اگر جوان هم بخواهد مقدارى سطحى‏نگرى کند، چشمش به عکسى، یا به پوسترى مى‏افتد و در یک مجلّه، خبرى را مى‏خواند و فرض بفرمایید آدمى را که از جهتى یک جنبه جاذبه‏اى هم در زندگى او هست - از جهت ورزش، یا از جهت کار هنرپیشگى و غیره - الگوى خودش قرار مى‏دهد؛ اما وقتى که آن چهره‏ها و زیباییهاى حقیقى نشان داده شوند، جوانان ما به آنها رو مى‏آورند و از آنها استقبال مى‏کنند.

* تدیّن و تمدّن در ذهن جوانان دو مقوله جدا از هم است. شما در جوانى در این مورد، چگونه فکر مى‏کردید؟

نمى‏شود من به این فکر کنم که در دوره نوجوانى - سیزده، چهارده سالگى - در این زمینه‏ها چه فکر مى‏کردم. واقعاً یادم نیست که بخواهم از آن زمان چیز دقیقى را ذکر کنم. من نکته‏اى را این‏جا به شما بگویم:

این سؤالات و این تفکّراتى که امروز براى شما مطرح است، در دوره ما براى افرادى مثل شما اصلاً مطرح نبود؛ یعنى ممکن بود که یک نفر در این سنین، از حالاى شما در کارهاى علمى پیشتر باشد. این کاملاً قابل قبول است؛ کمااین‏که من در همان سنین نوجوانى، بعد از گذشت دو سه سال که طلبگى خوانده بودم، درسم خیلى پیشرفت کرده بود، راههاى طولانى را در زمان کوتاهى طى کرده بودم و سوادم خوب بود؛ اما به‏هیچ‏وجه درک من از مسائل روز - از مسائل فرهنگى و عمومى - به قدر درک امروز جوانان همسنِّ آن وقتِ خودم نبود.

این بدان خاطر بود که شرایط آن روز، اصلاً شرایطى نبود که اجازه فکر کردن به کسى بدهد. عدّه‏اى گرفتار نان بودند، عدّه‏اى گرفتار زندگیهاى خودشان بودند، یک عدّه در تلاش معاش بودند؛ اصلاً فضا، فضایى نبود که آدم بتواند نسبت به این مسائل فکر کند. نمى‏شود بگوییم که ما آن زمان براى وفق دادن تدیّن و تمدّن، چه کار مى‏کردیم.

شما عزیزان بدانید این حرفى که «تمدّن و تدیّن با هم تطبیق نمى‏کنند» جزو آن حرفهایى است که خیلى کهنه و قدیمى است و اصلاً حرف امروز نیست. زمانى اروپاییها با دینى که داشتند - دین مسیحیتِ تحریف شده کلیساى قرون وسطى‏ - با نشانه‏هاى تمدّن مواجه شدند؛ بدیهى است که آن تدیّن، اصلاً با آن تمدّن تطبیق نمى‏کرد. آن تدیّن، تدیّنى بود که اگر کسى «گالیله» مى‏شد، حتماً باید سوزانده شود! اگر کسى یک کشف جدید مى‏کرد، حتماً بایستى نابود و تکفیر مى‏شد!

اصلاً بحث تدیّن و تمدّن که با هم تطبیق نمى‏کند، مربوط به آن دوره است، آن هم مربوط به اروپا؛ منتها همچنان که اروپاییها همه چیز خودشان را - البته چیزهاى زیاد و بد، نه چیزهاى خیلى خوب - عمداً به کشورهاى تحت سلطه استعمارى منتقل مى‏کردند، این فکر را هم بتدریج با شیوه‏هاى خیلى موذیانه، به داخل جامعه ما منتقل کردند. در داخل جامعه هم کسانى بودند که دوست مى‏داشتند این افکار را ترویج کنند؛ بقایاى افکار آنها را ترویج کردند، که آن هم مربوط به دوره چهل، پنجاه سال قبل است و گاهى تا این زمانها در گوشه و کنار مانده است و کسانى مطرح مى‏کنند، والّا این حرف، حرفِ امروز نیست.

تدیّن و تمدّن، چرا باید با هم منافاتى داشته باشند؟ تمدّن، یعنى زندگى توأم با نظم علمى، با تجربیات خوب زندگى، استفاده از پیشرفتهاى زندگى، و تدیّن یعنى جهت درست در زندگى داشتن - جهت عدل، انصاف، صفا، صداقت و رو به طرف خدا - اینها با هم چه منافاتى دارند؟! انسان مى‏تواند با این جهتگیرى، آن‏طور زندگى کند؛ کمااین‏که خیلى از دانشمندان و متفکّرین ما متدیّن بودند؛ خیلى از پیشروان همین تمدّن کنونى اروپا هم - البته عمدتاً در دوره‏هاى بعدى - متدیّن بودند.

تمدّن اسلامى در زمان خودش جزو تمدّنهاى درخشان تاریخ بود که امروز هم نشانه‏هایش وجود دارد. امروز هم بحمداللَّه خیلى از ملتهاى مسلمان - بخصوص ملت ما - از مدنیّت روز بهره‏مند مى‏شوند، از دانش روز استفاده و در تحصیل آن کوشش مى‏کنند. در هر جایى که کوشش کنند، پیشرفتهاى بسیارى هم به دست مى‏آورند؛ متدیّن هم هستند، منافاتى هم ندارد.

* با وجود ابهام در هدف ما جوانان و بعضاً یأس در زندگى، به نظر شما چگونه برنامه‏ریزى کنیم و چه هدف و معیارى را انتخاب نماییم؟

البته این‏که شما گفتید ما این‏طور هستیم، من نمى‏دانم منظورتان از ما کیست؟ حتماً نباید منظورتان نسل جوان و نوجوان باشد؛ چون خیلى از جوانان این‏گونه نیستند. بعضیها این‏طورند، بعضیها هم نیستند. شما هم که این را مطرح مى‏کنید، من اطمینان ندارم خودتان هم حتماً این‏گونه باشید. ممکن است شما واقعاً هیچ‏گونه سردرگمى نداشته باشید، ولى البته چرا؛ بعضیها این‏طورند.

بچه‏هاى عزیز من! ببینید؛ هدف زندگى باید چیزى فراتر از خود زندگى باشد؛ چون وقتى شما چیزى را به عنوان هدف زندگى انتخاب مى‏کنید، یعنى زندگى، وسیله و ابزارى براى آن است. غیر از این است؟ یعنى حیات انسان، مقدّمه و وسیله‏اى است براى آن هدف، والّا اگر - مثلاً - این هدف را پولدارشدن قرار دهیم، آیا واقعاً مى‏ارزد که انسان، حیات و لحظات و آنات ارزشمند زندگى خود را صرف کند، براى این‏که پول به دست آورد؟! از پول مى‏خواهد چه استفاده‏اى بکند؟ چهار صباح دیگر با پول زندگى کند! یعنى انسان در واقع بخش عمده‏اى از زندگى و حیات را مایه بگذارد، تا بتواند بخش دیگرى را - که آن را هم حتماً زندگى خواهد کرد - با کیفیّت بهترى به کار ببرد. این معامله خیلى مغبونانه‏اى است! هدف زندگى باید خیلى بالاتر از این باشد.

انسان وقتى که به دنیا مى‏آید و دوره‏اى را مى‏گذراند و از دنیا مى‏رود، نفس این آمدن و رفتن، نشان دهنده این است که آفریننده و خالق انسان، از این حرکت و از این جابه‏جایى هدفى دارد. ما باید کارى کنیم که هدفمان در زندگى، با هدفى که خالق دارد، به هم نزدیک شود و با هم تطبیق کند. این درست‏ترین کار است. انسان باید زندگى را طورى انتخاب کند که وقتى این زندگى تمام شد، از آنچه که به دست آورده، خشنود و خوشحال باشد. در لحظات آخر زندگى که انسان از این دنیا خارج مى‏شود، احساس نکند که دستش خالى است.

شما هر هدف مادّاى را که فرض کنید، اگر زندگى را صرف آن کردید، وقتى از دنیا مى‏روید، دستتان خالى است - هرچه مى‏خواهد باشد - چیزى ندارید. باید هدفى فراتر از زندگى دنیا، فراتر از خود این زندگى مادّى داشته باشید، که همان رضاى خدا، آباد کردن خانه آخرت و جلب خشنودى پروردگار است. شما باید این را هدف اصلى قرار دهید، تا وقتى که زندگى تمام شد، احساس کنید کارتان را انجام داده‏اید.

مثل این است که فرض کنید ما را ده روز، بیست روز به اردوگاهى مى‏برند، براى یک دوره تمرین، آموزش، کار، یا ورزش. طبیعى است هرچه در این اردوگاه قرار مى‏دهند، هدفى دارد - انسان وقتى در اردوگاهى وارد مى‏شود، بدیهى است که براى مقصود و منظورى وارد مى‏شود - وقتى این ده روز تمام شد، آدم باید احساس کند که دستاوردى دارد و از این‏جا بیرون مى‏رود. توجّه مى‏کنید؟ اگر دستاورد، در خود آن ده روز خلاصه شده باشد، ما خسارت کرده‏ایم؛ یعنى ما در آخرِ کار، هیچ چیز در اختیار نداریم. البته من اردوگاه را که مثال مى‏زنم، در واقع مثال ناقصى است؛ چون شما بعد از اردوگاه، یک دوره و زندگى دیگرى در ذهنتان هست، اما وقتى که از این دنیا رفتیم، دیگر هیچ چیز نداریم؛ از این سرمایه، هیچ چیز در اختیار ما نیست. بعد از مردن، آن چیزى در اختیار ماست که آن را در این‏جا براى خودمان فراهم کرده باشیم. هدف باید این‏طور انتخاب شود. آن وقت چگونه این هدف انتخاب شود؟ اگر شما در زندگى براى خودتان برنامه‏اى بریزید که در آن خدمت به مردم باشد و این هدف تأمین شود، وقتى زندگى را به پایان بردید، احساس مى‏کنید که کار بزرگى را انجام داده‏اید و با دست پُر مى‏روید. چرا؟ چون خودتان را در راه خدمت به مردم گذاشتید.

اگر هدف، خدمت به فرهنگ باشد، همین‏طور است. اگر خدمت به کشور، خدمت به بشریت و هر کارى باشد که خداى متعال از آن خشنود است، وقتى زندگى شما تمام شد، آن لحظه‏اى که مى‏روید، دستتان پُر است. چرا؟ چون سرِ محاسبه‏اى مى‏روید که نظر محاسبه کننده در این دوره زندگى شما تأمین شده است؛ یعنى آن کارى را که او خواسته، شما انجام داده‏اید؛ دارید مى‏روید و محموله خود را به او هدیه مى‏دهید.

علّت این‏که مقام شهادت، این‏قدر بالا و والاست، همین است که شهید در واقع همه زندگى خودش را به او مى‏دهد؛ براى آن هدف و مقصودى که خداى متعال، آفرینش انسان را براى آن انجام داده است؛ یعنى اقامه عدل، اقامه زندگى سعادتمندانه براى انسانها، نزدیک شدن انسانها به خدا و اقامه احکام الهى در جامعه. هدفها اینهاست دیگر؛ حیات طیّبه! کسى که در راه خدا شهید مى‏شود، به این معناست که در این راه، مجاهدت و تلاش کرده و سرانجام در این راه، جان خودش را از دست داده است. البته چنانچه در این راه، به مرگ طبیعى هم بمیرد، آن هم خیلى ارزش دارد؛ ولى اگر در این راه کشته شود - یعنى همان شهادت - طبعاً ارزش بسیار والاتر و بیشترى دارد. لذاست که این مقامش بالاست؛ به خاطر این‏که همه زندگى را یک جا تقدیم این راه کرده است.

باید برنامه‏ریزى را این‏طور بکنید. شما نگاه کنید، اگر مى‏خواهید در جامعه خودتان، در کشور خودتان برنامه‏ریزى کنید، ببینید کدام یک از کارهایى که در جامعه وجود دارد، یا ممکن است در آینده باشد - یا هست، یا ممکن است باشد. ممکن است کارى الان نباشد، ولى بتوان آن را ایجاد کرد و به وجود آورد - و کدام یک از این سرگرمیها و اشتغالها مى‏تواند جامعه و انسانها را به اهداف والاى الهى و اسلامى نزدیک کند. ببینید آن کدام است، آن را انتخاب کنید. اگر آن را انتخاب کردید و البته کار کردید، مى‏تواند همین هدف شما - یعنى این برنامه‏ریزى - براى خود شما هم زندگى راحتى را به وجود آورد. یعنى وقتى ما مى‏گوییم هدف خدایى انتخاب کنیم، معنایش این نیست که باید در مدت عمرمان گرسنگى بکشیم و زندگىِ بد بگذرانیم؛ نخیر، کاملاً مى‏تواند جهتگیرىِ خدایى باشد، در عین حال تأمین کننده نیازهاى زندگى انسان هم باشد. شما در جامعه، هر شغلى انتخاب کنید که به نفع مردم باشد، لابد درآمدى هم دارد، لابد زندگى مناسبى هم همراه آن هست؛ اما وقتى شما این را انتخاب کردید که به جامعه خدمت کنید، براى این‏که امر الهى و دستور دینى را عمل نمایید، خودتان را به آن هدف، نزدیک کرده‏اید.

* چه کتابهایى را در دوران نوجوانى مطالعه کردید و نظرتان درباره‏ى مطالعه اسلامى چیست؟

من در دوران جوانى زیاد مطالعه مى‏کردم. غیر از کتابهاى درسى خودمان که مطالعه مى‏کردم و مى‏خواندم، کتاب تاریخ، کتاب ادبیات، کتاب شعر و کتاب قصّه و رمان هم مى‏خواندم. به کتاب قصّه خیلى علاقه داشتم و خیلى از رمانهاى معروف را در دوره نوجوانى خواندم. شعر هم مى‏خواندم. من با بسیارى از دیوانهاى شعر، در دوره نوجوانى و جوانى آشنا شدم. به کتاب تاریخ علاقه داشتم و چون درس عربى مى‏خواندم و با زبان عربى آشنا شده بودم، به حدیث هم علاقه داشتم.

الان احادیثى یادم است که آنها را در دوره نوجوانى خواندم و یادداشت کردم؛ دفتر کوچکى داشتم که یادداشت مى‏کردم. احادیثى را که دیروز، یا همین هفته نگاه کرده باشم، یادم نمى‏ماند، مگر این‏که یادآورى وجود داشته باشد؛ اما آنهایى را که در آن دوره خواندم، کاملاً یادم است. شما هم واقعاً باید قدر بدانید؛ هرچه امروز مطالعه مى‏کنید، برایتان مى‏ماند و هرگز از ذهنتان زدوده نمى‏شود. دوره نوجوانى براى مطالعه و یاد گرفتن، دوره خیلى خوبى است؛ واقعاً یک دوره طلایى است و با هیچ دوران دیگرى قابل مقایسه نیست.

من خیلى کتاب نگاه مى‏کردم؛ منزل ما هم کتاب زیاد بود. پدرم کتابخانه خوبى داشت و خیلى از کتابها هم براى من مورد استفاده بود. البته خود ما هم کتاب داشتیم، کرایه هم مى‏کردیم. نزدیک منزل ما کتابفروشى کوچکى بود که کتاب، کرایه مى‏داد. من رمان و اینها که مى‏خواندم، معمولاً از آن‏جا کرایه مى‏کردم.

الان یادم افتاد که به کتابخانه آستان قدس هم مراجعه مى‏کردم. آستان قدس هم در مشهد، کتابخانه خیلى خوبى دارد. در دوره اوایل طلبگى - در همان سنین پانزده، شانزده سالگى - به آن‏جا مراجعه مى‏کردم. گاهى روزها آن‏جا مى‏رفتم - نزدیک آستان قدس است - و مشغول مطالعه مى‏شدم؛ صداى اذان با بلندگو پخش مى‏شد، به قدرى غرق مطالعه بودم که صداى اذان را نمى‏شنیدم! خیلى نزدیک بود و صدا خیلى شدید داخل قرائتخانه مى‏آمد و ظهر مى‏گذشت، بعد از مدتى مى‏فهمیدیم که ظهر شده است! با کتاب اُنس داشتم. البته الان هم که در سنین نزدیک شصت سالگى هستم - همان‏طور که گفتید بعضى از شما جاى فرزند من هستید و بعضى مثل نوه من مى‏مانید - از خیلى از نوجوانان بیشتر مطالعه مى‏کنم؛ این را هم بدانید.

* درخواستِ این‏که معظمٌ‏له چند نمونه کتاب معرفى کنند.

من نمى‏خواهم به بچه‏ها خیلى کتاب و رمان معرفى کنم؛ حالا ممکن است اسم مؤلّفینش را بگویم. مثلاً یک نویسنده معروف فرانسوى هست به نام «میشل زواکو» که کتابهاى زیادى دارد. من اغلب رمانهاى او را در آن دوره خواندم. یا نویسنده معروف فرانسوى «ویکتور هوگو» من کتاب «بینوایان» او را اوّلین بار در همان دوره نوجوانى از کتابخانه آستان قدس گرفتم. البته همه آن را نخواندم؛ مقداریش را خواندم. یکى دو بار بعد از آن هم تمامش را خواندم.

* نظر شما راجع به ادبّیات و هنر چه هست؟

ادبّیات، طبعاً مقوله خوب و مطلوبى است؛ منتها هنر - هنرى که با ادبیات، نسبت نزدیک دارد؛ مثل هنر شعر، یا بعضى هنرهاى دیگر - تأثیرش بیشتر است. نظر من نسبت به شعر، نظر بسیار مثبتى است. معتقدم شعر، هنر بسیار خوبى است. قریحه شعرى یک موهبت الهى است و شعر و همه هنرها، یک توان و قدرت و تعبیر رسایى از تخیّلات ظریف انسان هستند. بعضى از تصوّرات و تخیّلاتِ انسانى هست که جز با زبان هنر و با توصیف هنرى، با هیچ زبانى قابل توصیف و بیان نیست. اگر هنر نبود، خیلى از ما فى‏الضمّیر انسان، ناگفته و توصیف نشده باقى مى‏ماند. البته شعبه‏هاى گوناگون هنر، هر کدام خصوصیتى دارد. یکى از بهترینهایش که با ادبّیات ارتباط نزدیک دارد، شعر است و شعر، هنر رسا و بلیغى است. زبان شعر، بسیار گویاتر از هنرهاى دیگر است؛ یعنى زبان نقّاشى، موسیقى و بعضى هنرهاى دیگر، به اندازه زبان شعر، گویا و توانا نیست. البته شعر خوب، نه هر شعرى؛ شعرى که حقیقتاً هنر تخیّل در آن حضور داشته باشد و لمس شود. ضمناً بعضى از هنرهاى دیگر که توصیفشان به دقّت هنر شعر نیست، دایره شعورشان وسیع است؛ مثلاً وقتى شعر فارسى مى‏گویید، فقط یک فارسى‏زبان از زیباییهاى شعر فارسى استفاده مى‏کند، همچنان که از زیباییهاى یک شعر عربى، فقط یک عرب‏زبان استفاده مى‏کند. حتّى کسى که عربى را هم بلد است، زیباییهاى یک شعر عربى را مثل یک عرب‏زبان نمى‏فهمد. لیکن نقّاشى این‏طور نیست؛ شما یک نقاشى که مى‏کشید، دیگر زبان نمى‏شناسد، مرز زبان ندارد. موسیقى هم تا حدود زیادى همین‏طور است. بعضى هنرهاى دیگر نیز همین‏گونه است.

پس شاید بشود این‏طور گفت که هرچه توصیف هنر، دقیقتر و ریزتر و زبانش رساتر و بلیغتر است، حوزه و گستره شعورش نیز محدودتر است؛ اما هرچه که زبانش به ابهام نزدیکتر باشد، حوزه‏اش هم وسیعتر است. على‏اىّ‏حال هنر، مظهر زیبایى است. بیان زیباییها و توصیف تخیّلاتى است که انسان از زیبایى در ذهن خودش دارد.

* سرگرمیهاى شما در سنین جوانى چه بود؟

ما متأسّفانه سرگرمیهاى خیلى کمى داشتیم؛ این‏طور سرگرمیها آن وقت نبود. البته پارک بود، ولى کم و خیلى محدود. مثلاً در مشهد، فقط یک پارک در داخل شهر بود و محیطهایش، محیطهاى خیلى بدى بود. ما هم عضو خانواده‏هایى بودیم که پدرها و مادرها مقیّد بودند؛ اصلاً نمى‏توانستیم برویم. براى امثال من در دوره جوانى، امکان این‏که بتوانند از این مراکز عمومىِ تفریحى استفاده کنند، وجود نداشت؛ به خاطر این‏که این مراکز، مراکز خوبى نبود، غالباً مراکز آلوده‏اى بود. دستگاههاى آن روز هم مقدارى سعى داشتند که مراکز عمومى را آلوده به شهوات و فساد کنند! این کار، تعمّداً و طبعاً با برنامه‏ریزى انجام مى‏شد. آن زمانها این را حدس مى‏زدیم؛ ولى بعدها که قرائن و اطّلاعات بیشترى پیدا کردیم، معلوم شد که واقعاً همین‏طور بوده است؛ یعنى با برنامه‏ریزى، محیطهاى عمومى را فاسد مى‏کردند! لذا ما نمى‏توانستیم برویم. بنابراین تفریحات آن وقت ما از این قبیل نبود.

تفریح من در محیط طلبگى خودم در دوران جوانى، حضور در جمع طلبه‏ها بود. به مدرسه خودمان - مدرسه‏اى داشتیم به نام مدرسه نوّاب - مى‏رفتیم؛ جوّ طلبه‏ها براى ما جوّ شیرینى بود. طلبه‏ها دور هم جمع مى‏شدند، صحبت و گفتگو و تبادل اطّلاعات مى‏کردند و حرف مى‏زدند. محیط مدرسه براى خود طلبه‏ها مثل یک باشگاه محسوب مى‏شد؛ در وقت بى‏کارى آن‏جا دور هم جمع مى‏شدند. علاوه بر این در مشهد، مسجد گوهرشاد هم مجمع خیلى خوبى بود. آن‏جا هم افراد متدیّن، طلّاب، روحانیون و علما مى‏آمدند، مى‏نشستند و با هم بحث علمى مى‏کردند. بعضى هم صحبتهاى دوستانه مى‏کردند. تفریحات ما اینها بود.

البته من آن زمان ورزش مى‏کردم؛ الان هم ورزش مى‏کنم. متأسّفانه مى‏بینم جوانان ما در ورزش سستى مى‏کنند که این خیلى خطاست. آن زمان ما کوه مى‏رفتیم و پیاده‏رویهاى طولانى مى‏کردیم. من با دوستان خودم، چند بار از کوههاى اطراف مشهد، همین‏طور کوه به کوه و روستا به روستا، چند شبانه روز حرکت کردیم و راه رفتیم. از این‏گونه ورزشها داشتیم. البته اینها تفریحات سرگرم کننده‏اى بود که خارج از محیط شهر محسوب مى‏شد.

حالا در تهران، این دامنه زیباى البرز و ارتفاعات به این قشنگى و خوب هست؛ من خودم هفته‏اى چند بار به این ارتفاعات مى‏روم. متأسفانه مى‏بینم نسبت به جمعیت تهران، تعداد کسانى که آن‏جا مى‏آیند و از این محیط بسیار خوب و پاک استفاده مى‏کنند، خیلى کم است! تأسف مى‏خورم که چرا جوانان ما از این محیط طبیعى و زیبا استفاده نمى‏کنند! اگر آن زمان در مشهدِ ما چنین کوههاى نزدیکى وجود داشت - چون ما آن وقت در مشهد، کوههاى به این خوبى و به این نزدیکى نداشتیم - ما بیشتر هم استفاده مى‏کردیم.

* با تشکر از عنایت معظّمٌ‏له براى این دیدار، انتظار دارید نوجوانان در حال و آینده فرهنگ، اقتصاد و سیاست این مرز و بوم، چگونه گام بردارند؟

من البته انتظار دارم نوجوانان - همان‏طور که قبلاً گفتم - به جاى این‏که خیلى به آینده نگاه کنند، به حال بنگرند؛ یعنى الان شما در یک دوران طلایى زندگى مى‏کنید. این دوران - بین سنین ده، یازده سالگى، تا بیست‏ودو سه سالگى - حقیقتاً یک دوران طلایى است؛ دوران یاد گرفتن، آماده‏سازى ذهن و فکر خود براى آینده است، بخصوص که امکانات روز در کشور ما فراهم است. من مى‏ترسم اگر بچه‏ها امروز خیلى به فکر این باشند که «فردا چه‏کاره خواهیم شد»، در تخیّلاتِ زیاد و غیرعملى بروند - تخیّلاتى که خیلى به عمل نزدیک نیست و بیشتر یک حالت موهومات و افسانه‏پردازى ذهنى را به انسان، القا مى‏کند - و از زمان حالشان بمانند.

آن چیزى که من توصیه مى‏کنم، این است که بچه‏ها از استعداد و از وقت خودشان استفاده کنند؛ خوب درس بخوانند. ما بیشترین چیزى که امروز لازم داریم، این است که بچه‏ها به طور جدّى درس بخوانند.

من مى‏بینم با این‏که برنامه‏هاى مدارس ما برنامه‏هاى خیلى غلیظِ شدیدِ پُر و پیمانى نیست، بعضى از جوانان ما غالباً گله مى‏کنند که درس، ما را خسته کرده است، نمى‏توانیم بخوانیم. طبق اطّلاعاتى که من دارم، در بسیارى از کشورهاى دیگر -