نبض شاه تور

قبل از آن‏که به سؤالات این دختر خانم عزیز جواب دهم، باید بگویم خوش به حال شما جوانان و نوجوانان امروز! به شما اهمیت داده مى‏شود؛ به شما پرداخته مى‏شود. این آقایان محترم(1)، با این مایه‏هاى فکراى که من حالا مورد تأمّل قرار دادم، براى شما - بخصوص - برنامه‏ریزى و برنامه‏سازى مى‏کنند، تدارک اندیشیدن براى شما ترتیب مى‏دهند، با شما حرف مى‏زنند، تماس برقرار مى‏کنند و هر نامه‏اى از نامه‏هاى شما را جواب مى‏دهند.

البته من سابقه آشنایى با شما عزیزان ندارم؛ اما از همین گزارش(2) چیزهاى زیادى را نسبت به استعداد و توان شما حس کردم. البته من گاهى برنامه «نیمرخ» را هم به یاد نوجوانى نگاه مى‏کنم - هم برنامه نیمرخ را، هم گاهى برنامه کودکان را تماشا مى‏کنم - بنابراین باید گفت: خوش به حال نسل جوان و نوجوان امروز که این‏قدر برایشان امکانات فکر کردن و فهمیدن و تماس گرفتن و اظهار کردن مافى‏الضّمیرِ خودشان فراهم است.

حالا اگر من در پاسخ سؤالات این خانم - که البته این سؤالات، خیلى بود؛ اصلاً یادم نمى‏ماند. باید آنها را دانه دانه مطرح کنید، تا ان‏شاءاللَّه جواب بدهم - بخواهم حرف بزنم، خواهید دید که اصلاً زمان ما این‏گونه نبود؛ به ما این‏قدر اهمیت داده نمى‏شد، با ما این‏طور صحبت نمى‏شد، از ما این‏طور نظراتمان و حرف دلمان خواسته نمى‏شد - که از شما خواسته مى‏شود - خوب؛ شما از این جهت از ما جلو هستید. ان‏شاءاللَّه که خداوند بر شما مبارک کند و این دهه فجر هم بر شما مبارک باشد. موفّق باشید.

خوب؛ حالا ایشان(3) گفتند که شما عزیزان من، از بچه‏هایى هستید که با این برنامه تماس دارید و بعضى از خانواده‏هاى معظّم شهدا از تهران و از شهرستانهایید. خیلى خوب؛ حالا پاسخ به سؤالات را یکى یکى شروع مى‏کنیم:

ما هشت خواهر و برادر از دو مادر بودیم؛ یعنى پدرم از خانمى، سه فرزند داشت که هر سه هم دختر بودند. بعد، آن خانم فوت کرده بودند و پدرم با خانم دیگرى - که مادر ما باشند - ازدواج کرده بودند. ما بچه‏هاى این خانم دوم، پنج نفر بودیم؛ چهار برادر و یک خواهر، و در این پنج نفر، من دومى بودم. البته در این بین، دو بچه هم از بین رفته بودند؛ با آن حساب، من چهارمى مى‏شوم؛ اما چون واسطه‏ها کم شده بودند، من بچه دوم خانواده بودم. البته خواهرهاى بزرگ ما از خانم اوّل بودند؛ آنها از ما خیلى بزرگتر بودند.

پدر و مادرم، پدر و مادر خیلى خوبى بودند. مادرم یک خانم بسیار فهمیده، باسواد، کتابخوان، داراى ذوق شعرى و هنرى، حافظ شناس - البته حافظ شناس که مى‏گویم، نه به معناى علمى و اینها، به معناى مأنوس بودن با دیوان حافظ - و با قرآن کاملاً آشنا بود و صداى خوشى هم داشت.

ما وقتى بچه بودیم، همه مى‏نشستیم و مادرم قرآن مى‏خواند؛ خیلى هم قرآن را شیرین و قشنگ مى‏خواند. ما بچه‏ها دورش جمع مى‏شدیم و برایمان به مناسبت، آیه‏هایى را که در مورد زندگى پیامبران است، مى‏گفت. من خودم اوّلین بار، زندگى حضرت موسى، زندگى حضرت ابراهیم و بعضى پیامبران دیگر را از مادرم - به این مناسبت - شنیدم. قرآن که مى‏خواند، به آیاتى که نام پیامبران در آن است مى‏رسید، بنا مى‏کرد به شرح دادن.

بعضى از شعرهاى حافظ که هنوز - بعد از سنین نزدیکِ شصت سالگى - یادم است، از شعرهایى است که آن وقت از مادرم شنیدم. از جمله، این دو بیت یادم است:

غرض؛ خانمى بود خیلى مهربان، خیلى فهمیده و فرزندانش را هم - البته مثل همه مادران - دوست مى‏داشت و رعایت آنها را مى‏کرد. پدرم عالِم دینى و ملّاى بزرگى بود. برخلاف مادرم که خیلى گیرا و حرّاف و خوش برخورد بود، پدرم مردى ساکت، آرام و کم حرف مى‏نمود؛ که این تأثیرات دوران طولانى طلبگى و تنهایى در گوشه حجره بود. البته پدرم تُرک زبان بود - ما اصلاً تبریزى هستیم؛ یعنى پدرم اهل خامنه تبریز است - و مادرم فارس زبان. ما به این ترتیب از بچگى، هم با زبان فارسى و هم با زبان ترکى آشنا شدیم و محیط خانه محیط خوبى بود. البته محیط شلوغى بود؛ منزل ما هم منزل کوچکى بود. شرایط زندگى، شرایط باز و راحتى نبود و طبعاً اینها در وضع کار ما اثر مى‏گذاشت.

در مورد بازى کردن پرسیدید؟ بله؛ بازى هم مى‏کردیم. منتها در کوچه بازى مى‏کردیم؛ چون در خانه جاى بازى نداشتیم و بازیهاى آن وقت بچه‏ها فرق مى‏کرد. یک مقدار هم بازیهاى ورزشى بود؛ مثل والیبال و فوتبال و اینها که بازى مى‏کردیم. من آن موقع در کوچه، با بچه‏ها والیبال بازى مى‏کردم؛ خیلى هم والیبال را دوست مى‏داشتم. الان هم اگر گاهى بخواهیم ورزش دستجمعى بکنیم - البته با بچه‏هاى خودم - به والیبال رو مى‏آوریم که ورزش خیلى خوبى است.

بازیهاى غیر ورزشىِ آن وقت، «گرگم به هوا» و بازیهایى بود که در آنها خیلى معنا و مفهومى نبود؛ یعنى اگر فرض کنیم که بعضى از بازیها ممکن است براى بچه‏ها آموزنده باشد و انسانِ با تفکّر آنها را انتخاب کند، این بازیهایى که الان در ذهن من هست، واقعاً این خصوصیت را نداشت؛ ولى بازى و سرگرمى بود.

چیزى که حتماً مى‏دانم براى شما جالب است، این است که من همان وقت، معمّم بودم؛ یعنى در بین سنین ده و سیزده سالگى - که ایشان سؤال کردند - من عمامه به سرم و قبا به تنم بود! قبل از آن هم همین‏طور. از اوایلى که به مدرسه رفتم، با قبا رفتم؛ منتها تابستانها با سرِ برهنه مى‏رفتم، زمستان که مى‏شد، مادرم عمامه به سرم مى‏پیچید. مادرم خودش دختر روحانى بود و برادران روحانى هم داشت، لذا عمامه پیچیدن را خوب بلد بود؛ سرِ ما عمامه مى‏پیچید و به مدرسه مى‏رفتیم. البته اسباب زحمت بود که جلوِ بچه‏ها، یکى با قباى بلند و لباس نوع دیگر باشد. طبعاً مقدارى حالت انگشت‏نمایى و اینها بود؛ اما ما با بازى و رفاقت و شیطنت و این‏طور چیزها جبران مى‏کردیم و نمى‏گذاشتیم که در این زمینه‏ها خیلى سخت بگذرد.

به‏هرحال، بازى در کوچه بود. البته خاطراتى هم در این زمینه دارم که اگر مناسب شد، ممکن است در خلال صحبت بگویم. بازى ما بیشتر در کوچه بود؛ در خانه کمتر به بازى مى‏رسیدیم.

* از روز اوّل مدرسه و اوّلین معلّم بگویید:

باید بگویم اوّلین مرکز درسى که من رفتم، مدرسه نبود، مکتب بود - در سنین قبل از مدرسه - شاید چهار سال، یا پنج سالم بود که من و برادر بزرگتر از مرا - که از من، سه سال و نیم بزرگتر بود - با هم در مکتب دخترانه گذاشتند؛ یعنى مکتبى که معلّمش زن بود و به جز چند نفر پسر، بقیه شاگردان، دختر بودند. البته من خیلى کوچک بودم.

تجربه‏اى که از آن زمان مى‏توانم به یاد بیاورم این است که بچه را در سنین چهار، پنج سالگى اصلاً نباید به مدرسه و مکتب و غیر آن گذاشت؛ براى این‏که هیچ فایده‏اى ندارد. من به نظرم مى‏رسد که از آن دوره مکتب قبل از مدرسه، هیچ استفاده علمى و درسى نکردم. طبعاً ما را به مکتب فرستاده بودند تا قرآن یاد بگیریم؛ چون در مکتبها معمولاً قرآن درس مى‏دادند. آن زمان در مدرسه‏ها قرآن معمول نبود و درس نمى‏دادند.

بد نیست بدانید که من متولد سال 1318 هستم. این دورانى که مى‏گویم، مربوط به سالهاى 1323 و 1324 است - اوایل مکتب رفتن ما - بنابراین یک دوره آن است؛ که اوّلین روز مکتب اوّل را یادم نیست. پس از مدتى - یکى دو ماه - که در آن مکتب بودیم، ما را از آن مکتب برداشتند و در مکتبى گذاشتند که مردانه بود؛ یعنى معلمش مرد مسّنى بود. شاید شما در داستانهاى قدیمى، «ملّا مکتبى» خوانده باشید. درست همان ملّامکتبىِ تصویر شده در داستانها و در قصّه‏هاى قدیمى به ما درس مى‏داد.

من کوچکترین شاگرد آن مکتب بودم - شاید آن‏زمان، حدود پنج سالم بود - و چون هم خیلى کوچک بودم، هم سیّد و پسر عالِم بودم، آقاى «ملّامکتبى»، صبحها مرا کنار دست خودش مى‏نشاند و پول کمى، مثلاً اسکناس پنج قرانى - آن وقتها اسکناس پنج ریالى بود، اسکناس یک تومانى و دو تومانى بود. شما ندیده‏اید - یا دو تومانى از جیب خود بیرون مى‏آورد، به من مى‏داد و مى‏گفت: تو اینها را به قرآن بمال که برکت پیدا کند! بیچاره دلش را خوش مى‏کرد به این‏که به این ترتیب - مثلاً - پولش برکت پیدا کند؛ چون او و امثال او درآمدى نداشتند.

روز اوّلى که ما را به آن مکتب بردند، به یاد دارم که از نظر من روز بسیار تیره، تاریک، بد و ناخوشایندى بود! پدرم، من و برادر بزرگم را با هم وارد اتاقى کرد که به نظرم خیلى وسیع مى‏آمد. البته شاید آن موقع به قدر نصف این اتاق، یا مقدارى بیشتر از نصف این اتاق بود؛ اما به چشم کودکىِ آن روز من، جاى خیلى وسیعى مى‏آمد و چون پنجره‏هایش شیشه نداشت و از این کاغذهاى مومى داشت، تاریک و بد بود. مدتى هم آن‏جا بودیم.

لیکن روز اوّلى که ما را به دبستان بردند، روز خوبى بود؛ روز شلوغى بود. بچه‏ها بازى مى‏کردند، ما هم بازى مى‏کردیم. اتاق ما کلاس بسیار بزرگى بود - باز به چشم آن وقتِ کودکى من - و عدّه بچه‏هاى کلاس اوّل، زیاد بودند. حالا که فکر مى‏کنم، شاید سى نفر، چهل نفر، بچه‏هاى کلاس اوّل بودیم. به هرحال و روز پُرشور و پُرشوقى بود و خاطره بدى از آن روز ندارم.

البته چشم من ضعیف بود، هیچ‏کس هم نمى‏دانست، خودم هم نمى‏دانستم؛ فقط مى‏فهمیدم که چیزهایى را درست نمى‏بینم. بعدها چندین سال گذشت و من خودم فهمیدم که چشمهایم ضعیف است؛ پدر و مادرم هم فهمیدند و برایم عینک تهیه کردند. آن زمان - وقتى که من عینکى شدم - گمان مى‏کنم حدود سیزده سالم بود؛ لیکن در دوره اوّل مدرسه این نقصِ کار من بود. قیافه معلم را از دور نمى‏دیدم، تخته سیاه را که روى آن مى‏نوشتند، اصلاً نمى‏دیدم و این، مشکلات زیادى را در کار تحصیل من به وجود مى‏آورد.

حالا خوشبختانه بچه‏ها در کودکى، فوراً شناسایى مى‏شوند و اگر چشمشان ضعیف است، برایشان عینک مى‏گیرند و رسیدگى مى‏کنند. آن زمان اصلاً این چیزها در مدرسه‏اى معمول نبود.

البته مدرسه ما یک مدرسه به اصطلاح غیر دولتى بود؛ بعلاوه مدرسه دینى بود که معلّمین و مدیرانش از افراد بسیار متدّین انتخاب شده بودند و با برنامه‏هاى اندکى دینى‏تر از معمولِ مدارسِ آن روز، اداره مى‏شد؛ چون آن مدرسه‏ها اصلاً برنامه دینى درستى نداشتند و کسى توجّهى و اعتنایى به آن نمى‏کرد.

در مورد معلّمین اوّل ما، بله یادم است که مدیر دبستان ما آقاى «تدّین» بود که تا چند سال پیش هم زنده بود. من در زمان ریاست جمهوریم ارتباطات زیادى با او داشتم. مشهد که مى‏رفتم به دیدن ما مى‏آمد. پیرمرد شده بود. یک معلّم دیگر داشتیم که اسمش آقاى «روحانى» بود و الآن نمى‏دانم کجاست. عدّه‏اى از معلّمین را یادم است؛ بله، تا کلاس ششم - دوره دبستان - خیلى از معلّمین را دورادور مى‏شناختم. متأسفانه الان هیچ کدام را نمى‏دانم کجا هستند. اصلاً زنده‏اند، نیستند و چه مى‏کنند؛ لیکن بعد از دوره مدرسه هم با بعضى از آنها ارتباط و آشنایى داشتم.

* به چه درسهایى علاقه داشتید؟

دورانهاى کلاس اوّل و دوم و سوم را که اصلاً یادم نیست و الان هیچ نمى‏توانم قضاوتى بکنم که به چه درسهایى علاقه داشتم؛ لیکن در اواخر دوره دبستان - یعنى کلاس پنجم و ششم - به ریاضى و جغرافیا علاقه داشتم. خیلى به تاریخ علاقه داشتم، به هندسه هم - بخصوص - علاقه داشتم. البته در درسهاى دینى هم خیلى خوب بودم؛ قرآن را با صداى بلند مى‏خواندم - قرآن‏خوانِ مدرسه بودم - یک کتاب دینى را آن وقت به ما درس مى‏دادند - به نام تعلیمات دینى - براى آن وقتها کتاب خیلى خوبى بود؛ من تکّه‏هایى از آن کتاب را که فصل، فصل بود، حفظ مى‏کردم.

در همان دوره آخر دبستان - یعنى کلاس پنجم و ششم - تازه منبر آقاى «فلسفى» را از رادیو پخش مى‏کردند که ما از رادیو شنیده بودیم. من تقلید منبر او را - در بچگى - مى‏کردم و به همان سبک، آن بخشهاى کتاب دینى را با صدا بلندى و خیلى شمرده، پشت سر هم مى‏خواندم. معلّمم و پدر و مادرم خیلى خوششان مى‏آمد؛ مرا تشویق مى‏کردند. بله؛ این درسهایى بود که آن زمان دوست مى‏داشتم.

* ضمن تشکّر از وقتى که گذاشتید؛ حضرتعالى در نوجوانى، چه حالات و روحیّاتى داشتید و در چه سنّى به این فکر افتادید که راه آینده خود را انتخاب کنید و چه کسى به شما بیشترین کمک را در این زمینه کرد؟

خیلى ممنون، سؤال خوبى کردید. البته من اگر بخواهم به نوجوانان عزیز، در این مورد که شما مطرح کردید، سفارش کنم، سفارش من این خواهد بود که نوجوانان باید به فکر حال باشند؛ براى این‏که به فکر آینده باشند، وقت زیاد است. در دوره جوانى - دوران سنین هجده، بیست سالگى - راجع به آینده هرچه مى‏خواهند فکر عملى بکنند؛ چون در سنین نوجوانى - یعنى سنین سیزده، چهارده و پانزده سالگى - اگر بخواهند درباره آینده فکر کنند، این فکر، خیلى تعیین کننده نیست. چون به‏هرحال حتماً یک طریق و مسیرى را - هر آینده‏اى داشته باشند - باید بگذرانند؛ لذا باید به فکر حالِ خودشان باشند.

البته اگر به فکر آینده هم باشند، ما کسى را ملامت نمى‏کنیم. به‏هرحال، گاهى انسان به فکر آینده مى‏افتد؛ اما من از این‏که چه زمانى به فکر آینده افتادم، هیچ یادم نیست. این‏که در آینده زندگى خودم، بنا بود چه شغلى را انتخاب کنم، از اوّل براى خود من و براى خانواده‏ام معلوم بود. همه مى‏دانستند که من بناست طلبه و روحانى شوم. این چیزى بود که پدرم مى‏خواست و مادرم به شدّت دوست مى‏داشت. خود من هم علاقه‏مند بودم؛ یعنى هیچ بى‏علاقه به این مسأله نبودم.

اما این‏که لباس ما را از اوّل، این لباس قرار دادند، به این نیّت نبود؛ به خاطر این بود که پدرم با هر کارى که رضاخان پهلوى کرده بود، مخالف بود - از جمله، اتّحاد شکل از لحاظ لباس - و دوست نمى‏داشت همان لباسى را که رضاخان به زور مى‏گوید، بپوشیم. مى‏دانید که رضاخان، لباس فعلى مردم را که آن زمان لباس فرنگى بود و از اروپا آمده بود، به زور بر مردم تحمیل کرد. ایرانیها لباس خاصى داشتند و همان لباس را مى‏پوشیدند. او اجبار کرد که بایستى این‏طور لباس بپوشید؛ این کلاه را سرتان بگذارید!

پدرم این را دوست نمى‏داشت، از این جهت بود که لباس ما را همان لباس معمولى خودش که لباس طلبگى بود، قرار داده بود؛ اما نیّت طلبه شدن و روحانى شدن من در ذهنشان بود. هم پدرم مى‏خواست، هم مادرم مى‏خواست، خود من هم مى‏خواستم. من دوست مى‏داشتم و از کلاس پنجم دبستان، عملاً درس طلبگى را در داخل مدرسه شروع کردم.

معلّمى داشتیم که خودش طلبه بود و سالهاى پنجم یا ششم دبستان - به نظرم هر دو سال - معلم کلاس ما بود. او پیشنهاد کرد که به ما درس «جامع‏المقّدمات» بدهد. مى‏دید که من و یکى، دو نفر از بچه‏ها علاقه‏مندیم و استعدادمان هم خوب بود؛ فکر کرد که به ما درس بدهد، ما هم قبول کردیم.

«جامع‏المقّدمات» اوّلین کتابى است که طلبه‏ها مى‏خواندند، - هنوز هم معمول است - و مجموعه‏اى از جزوات، یعنى چند کتاب کوچک است. من چند تا از آن کتابهاى کوچک را در دبستان خواندم؛ بعد هم که بیرون آمدم، به شدّت و با جدّیت و علاقه دنبال کردم.

من بعد از دبستان به دبیرستان نرفتم؛ یعنى دوره دبیرستان را به طور داوطلبانه و به صورت شبانه، خودم مى‏خواندم. درس معمولى من طلبگى بود و بعد از دوره دبستان، مدرسه طلبگى رفتم - یعنى از دوازده سالگى به بعد - بنابراین از همان وقتها دیگر من به فکر آینده - به این معنا - بودم؛ یعنى معلوم بود که دیگر بناست طلبه شوم.

البته طلبگى و لباس طلبگى، به‏هیچ‏وجه مانع از کارهاى کودکانه آن زمان نبود؛ یعنى هم عمامه سرمان مى‏گذاشتیم، هم وقتى مى‏خواستیم بازى کنیم، عمامه را در خانه مى‏گذاشتیم، به کوچه مى‏آمدیم و با همان قبا مى‏دویدیم و بازى مى‏کردیم - کارهایى که بچه‏ها مى‏کنند - وقتى مى‏خواستیم با پدرمان به مسجد برویم، باز عمامه را سرمان مى‏گذاشتیم و عبا را به دوش مى‏انداختیم و با همان وضع و حال و چهره کودکانه به مدرسه مى‏رفتیم و مى‏آمدیم.

* ما جوانان چه الگویى را براى خودمان در نظر بگیریم و خودمان را با آن مقایسه کنیم؟

من نمى‏توانم کسى یا اشخاص معیّنى را اسم بیاورم که حتماً آنها الگوى شما باشند. بالاخره هر کسى ذوقى و سلیقه‏اى دارد؛ منتها مى‏شود این‏طور فرض کرد الگویى را که انسان انتخاب مى‏کند، باید الگویى باشد که شخصیت و منش او کاملاً با آرمانهاى انسان، همخوان و هماهنگ باشد.

فرض بفرمایید بعضیها یک هنرپیشه را الگوى خودشان قرار دهند. خوب؛ این خیلى منطقى نیست. مثلاً یک هنرپیشه خارجى را الگوى خودشان قرار دهند. این نمى‏تواند منطقى باشد. محیط او محیط دیگر و زندگى او زندگى دیگرى است. یک انسان مسلمان؛ یک نوجوان مسلمان و ایرانى که برایش عزّت ایران، سربلندى و آینده ایران و آینده نسل خودش، آن هم در چهارچوب معارف و احکام اسلامى مطرح است، نمى‏تواند خارج از این چهارچوبها الگو انتخاب کند.

بنابراین الگو را بایستى در بزرگانى که از لحاظ دید و جهتگیرى و اهداف به هدفهاى ما مى‏خورند، انتخاب کرد. در بین مسلمانان صدر اسلام، اشخاصِ بسیار برجسته و خوبى هستند. در بین شخصیتهاى برجسته امروز و دوره‏هاى گذشته نیز همین‏طور، واقعاً شخصیتهاى برجسته‏اى هستند.

به زندگى ائمّه که نگاه کنید - مثلاً زندگى امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام - جوانیهاى آنها بسیار چیزهاى با ارزشى در خود دارد که هر جوان و نوجوانى را جذب مى‏کند. هم نوع دخترانه‏اش هست، هم نوع پسرانه‏اش. همه آنها شخصیتهایى بودند که مى‏توانند واقعاً براى انسان جاذبه داشته باشند و براى نوجوانان و جوانان ما الگو محسوب شوند.